Narodziny Państwowej Inspekcji Pracy

Tuż przed wybuchem I wojny światowej na ziemiach polskich w wielkim i średnim przemyśle pracowało około 600 tys. robotników. Praca trwała po kilkanaście godzin dziennie, warunki pracy nie były dobre, chociaż funkcjonowały już pewne organy kontroli przestrzegania przez właścicieli fabryk i warsztatów prawa pracy oraz norm higienicznych i zdrowotnych wobec pracobiorców.

Tym organem kontrolnym w momencie narodzin niepodległości Polski była inspekcja fabryczna, a ściślej, wspomniana wcześniej – kierowana przez Franciszka Sokala – Sekcja Ochrony Pracy.

13 grudnia 1918 roku został podpisany przez naczelnika państwa Józefa Piłsudskiego projekt ustawy o utworzeniu Inspekcji Pracy, a w życie wszedł 3 stycznia 1919 roku. Dokument nosi nazwę: Dekret tymczasowy o urządzeniu i działalności inspekcji pracy i został opublikowany w Dzienniku Praw z 13 stycznia 1919 r. pod pozycją 90.

Kompetencje urzędu zostały tam określone następująco: Inspekcja pracy nadzoruje należyte stosowanie przepisów prawa o ochronie pracy we wszystkich dziedzinach pracy najemnej zapewniając pracownikom korzyści przyznane im przez obowiązujące, socjalno-polityczne prawodawstwo.

Jako organy inspekcji dekret wymienia: głównego inspektora pracy, okręgowych i obwodowych inspektorów pracy oraz centralny i okręgowe organy kolegialne.

Głównego inspektora pracy, a także inspektorów pracy mianowała Najwyższa Władza. Za tym dosyć enigmatycznym określeniem, choć napisanym w dekrecie z dużych liter, kryje się osoba samego Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, któremu dekret z 22 listopada 1918 r. nadawał pełnię władzy państwowej.

Inspektorami pracy mogły być mianowane osoby bez względu na płeć – z wyższym, a przede wszystkim z wyższym technicznym wykształceniem i praktyką oraz należytą znajomością nauk społeczno-prawnych, higieny przemysłowej i stosunków robotniczych – po zdaniu egzaminów przed specjalną komisją przy ministerstwie pracy.

Obowiązki inspektorów

Aż w szesnastu punktach wyliczone zostały inspektorskie obowiązki. Otóż zadaniem inspektorów pracy było m.in.:

• nadzorowanie wykonania przez przedsiębiorców i robotników przepisów określających ich obowiązki i wzajemny stosunek;
• wydawanie zarządzeń w celu wprowadzenia w życie przepisów i postanowień ogłaszanych przez ministra pracy oraz pełnienie nadzoru nad przestrzeganiem tych przepisów i postanowień;
• weryfikowanie i zatwierdzanie cenników dotyczących opłat za mieszkania fabryczne, za korzystanie z łaźni, stołówek itp.;
• kontrolowanie cen na artykuły sprzedawane w sklepach fabrycznych;
• zatwierdzanie tabel kar oraz zakładowych regulaminów porządku wewnętrznego.
• zapobieganie zatargom pomiędzy przedsiębiorcami a robotnikami;
• badanie na miejscu przyczyn konfliktów i dążenie do polubownego załatwienia sporów;
• nadzorowanie realizacji przepisów dotyczących czasu pracy oraz pracy i nauki szkolnej małoletnich robotników oraz dbanie o umieszczanie ich w szkołach początkowych.

Inspektorzy pracy mogli także wszczynać postępowanie karne i oskarżać przed sądem winnych wykroczeń przeciwko przepisom zawartym w §§ 42÷113 i 570 ustawy o pracy w przemyśle.

Dosyć szczególnym obowiązkiem było spełnianie czynności, jakie na nich nakłada prawodawstwo o ubezpieczeniach społecznych; oraz: – zbieranie, sprawdzanie i zestawianie danych statystycznych, dotyczących warunków pracy i płacy, bytu robotników oraz wzajemnych stosunków pomiędzy przedsiębiorcami i robotnikami w zakładach pracy.

Do zadań inspektorów pracy należało też opiniowanie wniosków w sprawie pozwoleń na otwarcie lub przebudowanie zakładów przemysłowych podlegających inspekcji pracy.

Terytorialne granice ówczesnej Inspekcji Pracy

W początkowym okresie Inspekcja Pracy obejmowała tylko województwa centralne, nie obejmowała natomiast ani Poznańskiego, ani Górnego Śląska, ani Małopolski, ani Kresów Wschodnich. W Poznańskiem i na Śląsku inspekcja fabryczna (nazywana inspekcją przemysłową) działała na podstawie ustaw niemieckich, w Małopolsce – austriackich, na Kresach zaś – rosyjskich.

Niezależnie od inspekcji pracy powstała wówczas, jako nowa i oddzielna instytucja, tzw. inspekcja rolna, która miała czuwać nad przestrzeganiem ustaw o ochronie pracy robotników folwarcznych.

29 grudnia 1919 r. Rada Ministrów wydała rozporządzenie o podporządkowaniu Ministerstwu Pracy i Opieki Społecznej terenów byłego zaboru austriackiego, a ustawa z 2 marca 1920 r. przemianowała działających w Galicji i na Śląsku Cieszyńskim inspektorów przemysłowych na inspektorów pracy i przeniosła na etaty ministerstwa pracy.

W wyniku tego nie tylko wzrosła liczebność inspekcji, ale również przybyły (z dniem 18 maja 1921 r.), trzy nowe okręgi: krakowski, lwowski i stanisławowski, a nieco później obwód bielski. W rezultacie tych zmian – w grudniu 1920 r. polska Inspekcja Pracy liczyła 75 inspektorów i podinspektorów, którzy przeprowadzili w tymże roku 2991 wizytacji w zakładach.

Po wydaniu dekretu tymczasowego o inspekcji pracy zaczęły powstawać inspektoraty okręgowe. Powstało ich 12 – statystycznie tyle, ile było wówczas województw.

Jak wynika ze sprawozdania z działalności Inspekcji Pracy w 1925 r. jeszcze wówczas nie obejmowała ona swym zasięgiem Górnego Śląska. Ówczesna polska inspekcja pracy – zorganizowana z 12 okręgów i 71 obwodów – obejmowała swoim nadzorem 58093 zakłady zatrudniające łącznie ponad milion robotników, z czego ponad 405 tys. w rolnictwie, ponad 105 tys. w przemyśle włókienniczym i 104 tys. w przemyśle spożywczym.

Na Śląsku dopiero mocą ustawy Sejmu Śląskiego z 16 kwietnia 1928 r. działalność polskiej Inspekcji Pracy została rozciągnięta na Górny Śląsk. W ten sposób scalenie Inspekcji Pracy w Polsce dobiegło końca. Natomiast dopasowywanie struktury do potrzeb i rozwoju trwało przez całe 20-lecie.

Kompetencje i uprawnienia

Kierownictwo inspekcji dużą wagę przykładało do szkolenia pracowników urzędu. W lutym i grudniu 1925 r. egzaminy państwowe zdało 27 osób, w większości urzędników inspekcji, którzy nie byli egzaminowani wcześniej.

Na akcję dokształcania, która objęła wszystkich inspektorów i podinspektorów, złożyły się 4 kursy obejmujące cykle wykładów na temat: higieny, chorób zawodowych i zatruć, techniki sanitarnej, bezpieczeństwa przy pracy, chemii przemysłowej, prawa pracy oraz statystyki i poradnictwa zawodowego.

W okręgach, na których terenie zatrudnionych była znaczna liczba kobiet i młodocianych, organizowano cykle wykładów dotyczące ochrony pracy tych grup pracowniczych. Na koszt Ligi Narodów, jeden z inspekcyjnych lekarzy, dr Henryk Hummel odbył 6-tygodniową podróż po Europie w celu zapoznania się z najnowszymi rozwiązaniami w dziedzinie warunków sanitarnych i urządzeń w nowoczesnych zakładach pracy.

Tradycyjne zjazdy IP

Tradycją polskiej Inspekcji Pracy od samego początku jej istnienia były zjazdy inspektorów pracy. W dniach 6-8 października 1925 r. odbyła się już siódma z kolei taka impreza. Zjazd w tamtych czasach miał charakter roboczy i przypominał współczesne narady kierownictwa Państwowej Inspekcji Pracy.

Otwarcia zjazdu w październiku 1925 r. dokonał ówczesny minister pracy Franciszek Sokal, który w przemówieniu naświetlił sytuację gospodarczo-społeczną kraju oraz przedstawił postulaty pod adresem programu działalności inspekcji na następny rok.

Edward Kołodziejczyk,  „Inspekcja pracy w Polsce 1919-1999”

Zobacz też:

Zapraszamy do odwiedzenia: Facebook | LinkedIn | YouTube | Twitter | Google | Magazyn SEKA