Historia PIP: wojenne losy inspektorów

Podczas drugiej wojny światowej poległo, zaginęło i zmarło wielu inspektorów pracy. W Archiwum Akt Nowych zachował się wykaz inspektorów i pracowników Inspekcji Pracy, którzy polegli, zmarli lub zaginęli w latach 1939-1945.

Wraz z innymi źródłami, jak wspomnienia Danuty Głodek, dokument ten pozwala sporządzić listę pracowników inspekcji pracy, którzy nie doczekali wyzwolenia. Byli to:

• Izaak Feferman- obwodowy inspektor pracy 40 obwodu w Łodzi, ewakuowany w 1939 r. do Lwowa i zamordowany przez okupantów w 1941 r.;
• inż. Roman Gregołajtys- okręgowy inspektor pracy w Warszawie, poległ w obronie Warszawy w 1939 r.;
• inż. Zygmunt Humięcki- przed wojną obwodowy inspektor pracy 59 obwodu w okręgu pomorskim, skazany w 1943 roku na pracę fizyczną w Gettcie Warszawskim  (za rzekomo nieprzychylne zachowanie się w czasie pogrzebu zabitego Niemca), zmarł w tymże roku, cztery dni po zwolnieniu z getta;
• inż. Michał Janowicz- obwodowy inspektor pracy w Grodnie (okręg białostocki), zamordowany wraz z żoną i dwoma synami w 1943 r. w Grodnie jako zakładnik;
• inż. Stefan Kobierzycki – podinspektor pracy 7 obwodu w Warszawie-województwie, który zmarł w 1941 r.;
• Tadeusz Kurkiewicz- podinspektor pracy X okręgu w Poznaniu, zmobilizowany w 1939 r., zginął pod Rawą Mazowiecką;
• dr Maria Przedborska- podinspektorka ds. kobiet i młodocianych w III okręgu (Łódź), zamordowana w Gettcie Warszawskim;
• mgr Stefan Rejmond- obwodowy inspektor pracy 20 obwodu w Radomiu, zabity przez okupantów w 1940 r.;
• inż. Zygmunt Szumski- obwodowy inspektor pracy 15 obwodu w Łodzi, schwytany w łapance na ul. Miodowej w Warszawie w maju 1942 r. i rozstrzelany w grupie 600 zakładników skazanych na śmierć za bombę rzuconą w oddział SS w Alejach Ujazdowskich;
• inż. Witold Wasilewski- obwodowy inspektor pracy 8 obwodu w Warszawie, zmarł w 1942 r.;
• Lucjan Wróblewski- inspektor obwodowy 16 obwodu w Piotrkowie Trybunalskim, zmarł w 1942 r. w obozie koncentracyjnym w Niemczech;
• inż. Gustaw Hoffman- obwodowy inspektor pracy 32 obwodu w Białymstoku, zaginął (brak bliższych danych);
• inż. Aleksander Lewicki- obwodowy inspektor pracy 62 obwodu w Lidzie, zamordowany w Katyniu;
• Stefan Stołowy- sekretarz w 9 obwodzie w Łowiczu, aresztowany 12 marca 1941 r. zmarł w Oświęcimiu 15 sierpnia 1942 r.;
• inż. Franciszek Umiastowski- obwodowy inspektor pracy 64 obwodu w Wilnie, zamordowany w Katyniu;
• Halina Krahelska- inspektorka pracy ds. kobiet i młodocianych w Głównym Inspektoracie Pracy, zmarła w obozie koncentracyjnym w Ravensbrück;
• Aleksander Fedorowicz- obwodowy inspektor pracy 59 obwodu w Grudziądzu i 2 obwodu (w 1937 r.) w Warszawie (brak danych, gdzie i kiedy zginął);
• Tadeusz Józef Karwowski– inspektor pracy w Lublinie, a następnie obwodowy inspektor pracy w Gnieźnie, zamordowany w Katyniu;
• inż. Antoni Pawłowski- obwodowy inspektor pracy 14 obwodu w Łodzi, zginął w obozie koncentracyjnym;
• Władysław Wlaźlik – pracownik III okręgu w Łodzi (brak bliższych danych).

Tuż po wyzwoleniu zmarli: Stefan Krajaniuk – sekretarz 28 obwodu w Chełmie, zmarł w czasie urzędowania 30 kwietnia 1945 r. oraz Zygmunt Bojankowski – obwodowy inspektor pracy 42 obwodu we Lwowie, zmarł nagle 20 maja 1945 r. podczas podróży służbowej.

Losy Zuzanny Ćwiklińskiej

W obozie koncentracyjnym w Ravensbrück była więziona także Zuzanna Ćwiklińska, która pracę inspektorską rozpoczynała przed wojną. Jej barwne i tragiczne koleje życia opisała Ewa Rogalińska, inspektorka Okręgowego Inspektoratu Pracy w Krakowie. Warto przytoczyć najciekawsze fragmenty tych wspomnień.

Zuzanna Ćwiklińska urodziła się 15 sierpnia 1911 r. w Stryju. Gdy była w gimnazjum usłyszała – jak wspomina – o działalności Haliny Krahelskiej, inspektorki pracy ds. kobiet i młodocianych. Zafascynowana jej osobowością postanowiła pójść w jej ślady. Ukończyła więc studia prawnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim (1934 r.), następnie Wyższą Szkołę Nauk Politycznych przy UJ (1936 r.) oraz Wyższe Studium Spółdzielcze przy Wydziale Rolnictwa UJ (1939 r.). Studiowała również na Wydziale Filozofii UJ (do czasu wybuchu wojny w 1939 r.). Ukończyła ponadto lektorat języka serbsko-chorwackiego (1935 r.) oraz kurs esperanto (1931 r.) z uprawnieniami wykładowcy tego języka.

Pracę zawodową rozpoczęła w 1936 roku w charakterze bezpłatnego aplikanta sądowego. Jednocześnie wystąpiła do Departamentu Pracy Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej z prośbą o zatrudnienie jej w Inspekcji Pracy. Po dłuższym oczekiwaniu otrzymała pozytywną odpowiedź. Od 16 sierpnia 1937 r. zatrudniona została w VII Okręgu w Krakowie, początkowo na bezpłatną praktykę, a od grudnia 1937 r. w charakterze pracownika kontraktowego ds. asystentów inspekcyjnych, następnie pracowała w 38 Obwodzie Inspekcji Pracy.

– Od pierwszych dni pracy na brak zajęć nie mogła narzekać – wspomina Ewa Rogalińska – w okręgu czekała na nią bowiem rejestracja i kontrola merytoryczna ok. 5 tysięcy układów zbiorowych pracy. W 38 obwodzie prowadziła rozjemstwo w sprawach pracowniczych, orzecznictwo karno-administracyjne (niejednokrotnie do 60 rozpraw dziennie), przeprowadzała kontrole w zakładach pracy, szkoliła praktykantów inspekcyjnych z innych okręgów i – zastępczo – prowadziła referat ds. kobiet i młodocianych(…).

 Egzamin inspektorski miała zdawać we wrześniu 1939 r., ale wojna i nakaz ewakuacji do Tarnopola temu przeszkodziły.

Podczas podróży, 5 września 1939 r. ich pociąg był bombardowany i ostrzeliwany. Na miejscu zginął brat Alfred – lekarz, świeżo zmobilizowany i już w mundurze oficerskim, który następnego dnia miał zameldować się w twierdzy przemyskiej. Brat Władysław i siostra Stanisława zostali ciężko ranni. Zuzanna była ranna w skroń i nieprzytomna z upływu krwi. Na szczęście szybko została przewieziona do szpitala w Rzeszowie. Po leczeniu – ale z odłamkiem bomby niemieckiej za uchem (który do dziś nie został wyjęty) – wróciła do okupowanego Krakowa. Łącznie z innymi przedwojennymi inspektorami pracy została powołana do pracy w Gewerbe-Aufsicht (nadzór przemysłowy przy urzędzie pracy) – jako kontrolerka pracy kobiet i młodocianych.

– Wykorzystując swe możliwości – pisze Ewa Rogalińska – doprowadzała do zawierania przez zakłady pracy umów o naukę zawodu (często fikcyjnych) i w ten sposób – z narażeniem życia – chroniła młodych ludzi przed wywozem na roboty do Niemiec. Jednocześnie włączyła się do walki z okupantem wstępując do Związku Walki Zbrojnej. Pozorując pracę w aptece – jako zbieracz ziół leczniczych – jeździła w teren w celach konspiracyjnych. Działała też w Obywatelskim Komitecie Pomocy Więźniom Politycznym. W jej domu był tajny punkt kontaktowy oraz – tuż przed aresztowaniem – mieściło się biuro sztabu ZWZ.

W 1941 roku do mieszkania Zuzanny Ćwiklińskiej wpadło Gestapo i aresztowało całą rodzinę. Zuzanna – z siostrami Marią i Stanisławą – trafiła do więzienia na Montelupich. Następnie przewiezione zostały do obozu kobiecego Ravensbrück. Brat Władysław – w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu został rozstrzelany wraz z czterdziestoma innymi więźniami (w dziesiątkowaniu – za ucieczkę więźniów).

W Ravensbrück Zuzanna Ćwiklińska prowadziła lekcje dla analfabetek, organizowała działalność kulturalno-oświatową, a przede wszystkim pomagała i podtrzymywała na duchu inne współwięźniarki. Dobrocią i opiekuńczością musiała sobie zjednać sympatię wielu kobiet-więźniarek, bo nadal otrzymuje wyrazy wdzięczności z całego świata, a Olimpia Tunia z Zakopanego oraz Michalina Olczak i Alfreda Stempińska (przedwojenne łódzkie włókniarki) porzuciły swoje miasta i przeniosły się na stałe do Krakowa. Tu Zuzanna Ćwiklińska załatwiła im mieszkanie, pracę i naukę, a następnie – po kursach zawodowych – Michalina Olczak została inspektorem pracy, Alfreda Stempińska inspektorem bhp w Wojewódzkim Przedsiębiorstwie Gastronomiczno-Turystycznym, Olimpia Tunia zaś – inspektorem bhp w Zakopanem.

W obozie Zuzanna Ćwiklińska spotkała się z Haliną Krahelską, która przed śmiercią przekazała jej “Wytyczne organizacji inspekcji pracy po wojnie” i ten “testament” pani Zuzanna – z narażeniem życia – przechowała, a następnie oryginał przekazała do Muzeum Pamięci Narodowej i Pamiętnikarstwa, odpis zaś do Głównego Inspektoratu Pracy.

W lipcu 1945 r. – po wyzwoleniu obozu – Zuzannę Ćwiklińską, razem z transportem chorych więźniarek, przewieziono do szpitala w Łodzi. Wprost ze szpitala – jeszcze w obozowej sukience – pojechała do Ministerstwa Pracy w Warszawie z prośbą o zatrudnienie jej w inspekcji pracy na terenie Ziem Odzyskanych. Dlaczego tam?

– Bo była wolna – odpowiada Ewa Rogalińska – nie miała już ani rodziny, ani mieszkania w Krakowie.

Ministerstwo zatrudniło panią Zuzannę w inspekcji, ale w jej rodzinnym Krakowie, gdzie od 1 września 1945 r. objęła stanowisko Obwodowego Inspektora Pracy 38 Obwodu VII Okręgu. Problem mieszkaniowy pomogła jej początkowo rozwiązać Stefania Kolberger, koleżanka z przedwojennej Inspekcji Pracy, która po prostu przygarnęła Zuzannę pod swój dach.

Źródło: Edward Kołodziejczyk,  „Inspekcja pracy w Polsce 1919-1999”

Zobacz też:

Zapraszamy do odwiedzenia: Facebook | LinkedIn | YouTube | Twitter | Google | Magazyn SEKA