Historia PIP: pod rządami rozporządzenia prezydenta

Lata 1927-1928 to okres najlepszej koniunktury gospodarczej w całym dwudziestoleciu międzywojennym. Sytuacja sprzyjała reformowaniu gospodarki i prawa – w tym prawa pracy. 14 lipca 1927 r. prezydent RP Ignacy Mościcki wydał rozporządzenie o inspekcji pracy, które weszło w życie z dniem 30 stycznia 1928 r., na Śląsku zaś – za zgodą Sejmu Śląskiego zaczęło obowiązywać 30 października tegoż roku.

Rozporządzenie zastrzegało, że podział na obwody i okręgi Inspekcji Pracy powinien odpowiadać podziałowi administracyjnemu państwa. Według rozporządzenia, inspekcji podlegały wszelkie zakłady i przedsiębiorstwa, w których stosowana była praca najemna oraz warsztaty szkolne i zakłady zatrudniające więźniów – z zastrzeżeniem, że dotyczy to tylko zakładów wyposażonych w maszyny o napędzie mechanicznym. Zakłady podlegały inspekcji bez względu na formę własności.

Kompetencje inspekcji były znacznie bardziej rozbudowane niż w dekrecie z 1919 roku. Inspekcja w 1927 r. została zobowiązana i uprawniona do:

• nadzoru nad przestrzeganiem i wykonywaniem prawa dotyczącego w szczególności ochrony życia, zdrowia i sił pracowników,
• przestrzegania dobrych obyczajów w stosunkach pracy,
• zawierania i rozwiązywania umów o pracę,
• przestrzegania prawa o zbiorowych umowach pracy, dotyczącego regulaminów i czasu pracy, dni świątecznych i urlopów, przepisów o pracy młodocianych i umożliwianiu im kształcenia, ponadto pracy kobiet, przepisów o przedstawicielstwie pracowników oraz o pracy chałupniczej.

Przybyło organów inspekcji pracy – art. 8 wyliczał w kolejności:

• obwodowych inspektorów pracy,
• okręgowych inspektorów pracy,
• specjalnych inspektorów pracy,
• głównego inspektora pracy oraz podinspektorów pracy,
• lekarzy inspekcyjnych i asystentów inspekcyjnych.

W miarę potrzeby minister pracy mógł powołać, w porozumieniu z właściwymi ministrami, ciało doradcze spośród zainteresowanych kół społecznych w celu współdziałania z Inspekcją Pracy. Szukając analogii do współczesności można powiedzieć, że to ciało doradcze było pierwowzorem współczesnej Rady Ochrony Pracy.

Rozporządzenie potwierdzało wcześniejszą praktykę, że inspektorami pracy mogły być osoby obojga płci, z wyższym wykształceniem i praktyką zawodową. Dodatkowym wymogiem była roczna praktyka w Inspekcji Pracy, a następnie złożenie egzaminu przed komisją egzaminacyjną, powoływaną przez ministra pracy. Na wniosek tegoż ministra Rada Ministrów mogła wyjątkowo zezwolić na mianowanie inspektorem pracy osoby nie mającej wymaganego wykształcenia.

Uprawnienia inspektorów

Po okazaniu legitymacji służbowej inspektor pracy miał prawo wstępu o każdej porze dnia i nocy do wszystkich zakładów podlegających inspekcji, mógł kontrolować zakład w towarzystwie jego kierownika lub też bez jego udziału. Nieco inaczej było w odniesieniu do zakładów wojskowych, do których inspektor miał prawo wstępu tylko w czasie, gdy były w ruchu, a kierownik zakładu miał obowiązek być przy wizytacji.

Rozporządzenie dawało inspektorowi również prawo wstępu np. do mieszkań zakładowych, szpitali, schronisk i ochronek dla dzieci, żłobków, szkół i zakładów kąpielowych. Wstęp do mieszkania zajmowanego przez pracownika był dozwolony tylko za jego zgodą. Zarówno inspektorzy pracy, jak i personel pomocniczy zobowiązani byli do zachowania ścisłej tajemnicy w sprawach stanowiących tajemnicę techniczną, handlową lub wojskową.

W razie stwierdzenia w zakładzie przypadku nieprzestrzegania przepisów bezpieczeństwa, zdrowia lub moralności, inspektor zobowiązany był sporządzić protokół i wydać nakaz na piśmie w celu usunięcia uchybień przez kierownika zakładu.

Szerokie, nowoczesne uprawnienia inspektorów pracy dawały możliwość skutecznego wypełniania ich misji, ale niekiedy były źródłem napięć. Ich polem w dalszym ciągu była najczęściej ustawa z 2 lipca 1924 r. o ochronie pracy kobiet i młodocianych, nadal budząca największy opór przedsiębiorców – wszak kobiety od niepamiętnych czasów były, podobnie jak dzieci, najtańszą siłą roboczą.

Szczególnie gorliwymi egzekutorkami tej ustawy były inspektorki pracy, a zwłaszcza Halina Krahelska, Maria Kirstowa, Maria Kolabińska, Emilia Frelkowa, Elżbieta Rutkowska, Janina Karwowska, Adela Rusinkowa i inne. To Krahelska zapoczątkowała badanie wysiłku robotnic, wprowadzanie ergonomii (np. pracy siedzącej zamiast stojącej), zwalczanie nadmiernego znużenia poprzez gimnastykę, a także zakładanie żłobków przyfabrycznych. Jak wspomina Maria Kirstowa – ogromnym sukcesem było otwarcie 1 listopada 1927 r. pierwszego żłobka przy fabryce tytoniu na ul. Dzielnej w Warszawie.

Wejście w życie rozporządzenia z 14 lipca 1927 r. spowodowało konieczność opracowania przepisów wykonawczych do tego rozporządzenia.

Rozporządzenie o egzaminach inspektorów

30 czerwca 1928 r., zostało wydane rozporządzenie Rady Ministrów o służbie przygotowawczej i egzaminie kandydatów na stanowiska podinspektorów i inspektorów pracy. Określało ono nie tylko wymogi stawiane kandydatom, ale także przebieg egzaminu i skład komisji egzaminacyjnej. Komisja egzaminacyjna składała się z przewodniczącego, jego zastępcy i czterech komisarzy egzaminacyjnych (względnie ich zastępców) mianowanych na przeciąg 2 lat przez ministra pracy na wniosek szefa inspekcji. Rozporządzenie zastrzegało, iż co najmniej jeden z członków komisji powinien mieć ukończone studia prawnicze. Przewodniczący mógł zadawać pytania ze wszystkich przedmiotów, komisarze zaś – tylko z tych, do których zostali powołani.

Egzamin pisemny polegał na opracowaniu jednego lub dwóch tematów wybranych przez komisję egzaminacyjną i dotyczących rozstrzygnięcia konkretnej sprawy na podstawie akt tej sprawy. Założeniem, co do trudności tematu, było, aby kandydat przeciętnie zdolny mógł opracować zadanie w czasie 6 godzin, egzamin bowiem nie mógł trwać dłużej niż 8 godz. Zdający kandydat mógł korzystać ze zbiorów ustaw i rozporządzeń, natomiast wszelka inna pomoc i porozumiewanie się z innymi osobami były niedopuszczalne.

Egzamin ustny w części ogólnej obejmował prawo państwowe ze szczególnym uwzględnieniem znajomości konstytucji; ustawodawstwo administracyjne, a zwłaszcza prawo pracy; ustrój państwa i zakresy działania władz państwowych i samorządowych; przepisy prawa cywilnego i karnego, materialnego i proceduralnego oraz przepisy o państwowej służbie cywilnej. W części specjalistycznej sprawdzeniu podlegała znajomość prawodawstwa o ochronie pracy w Polsce, o ubezpieczeniach społecznych, o technice zabezpieczeń od nieszczęśliwych wypadków przy pracy, znajomość zasad higieny przemysłowej i zawodowej, ogólnych wiadomości o przemyśle, o problemach społecznych w Polsce i na Zachodzie.

Rozporządzenie o postępowaniu lekarzy

Kolejnym przepisem wykonawczym do ustawy o inspekcji pracy było rozporządzenie Ministra Pracy i Opieki Społecznej z 6 października 1928 r.: o postępowaniu lekarzy inspekcji pracy i o stosunku ich do innych organów inspekcji. Zgodnie z rozporządzeniem, lekarze inspekcyjni mogli być powoływani w obwodach bardziej uprzemysłowionych, skupiających znaczną liczbę przedsiębiorstw produkcyjnych lub wydobywczych.

Obwodowi lekarze inspekcyjni byli w szczególności zobowiązani do:

• czuwania nad warunkami higieniczno-sanitarnymi w zakładach, zwłaszcza w tych, gdzie występowały różnego rodzaju zagrożenia i szkodliwości;
• przeprowadzania badań substancji, surowców i półfabrykatów, szkodliwych i podejrzanych o szkodliwość dla zdrowia, albo przekazywania ich próbek do zbadania przez Państwowy Zakład Higieny;
• przeprowadzania badań pracowników podejrzanych o choroby zawodowe oraz współdziałać z władzami sanitarnymi w zwalczaniu tych chorób;
• badania warunków pracy młodocianych i kobiet oraz wpływ tych warunków na ich zdrowie,
• nadzorowania przeprowadzania wstępnych badań lekarskich młodocianych.

Lekarze inspekcyjni mieli kompetencje podinspektorów i podlegali kierownikom obwodów.

Rada Ochrony Pracy

17 września 1927 r. Prezydent Ignacy Mościcki złożył podpis pod kolejnym rozporządzeniem – o Radzie Ochrony Pracy. Rada Ochrony Pracy została utworzona przy Ministrze Pracy i Opieki Społecznej jako organ doradczy i opiniodawczy we wszystkich sprawach z zakresu ochrony pracy, należących do kompetencji ministra tego resortu, a przede wszystkim w sprawach: najmu i czasu pracy, urlopów pracowniczych, pracy kobiet i młodocianych, bezpieczeństwa i higieny pracy, pracowniczego ruchu zawodowego i przedstawicielstwa pracowniczego, instytucji pojednawczo-rozjemczych i sądów pracy oraz Inspekcji Pracy.

Rozporządzenie weszło w życie 27 października 1927 r. i ustalało, że Rada Ochrony Pracy będzie składać się z 45 członków powoływanych przez ministra pracy i reprezentujących – z zachowaniem parytetu – związki zawodowe, pracodawców i administracją państwową. Musiały być to osoby znające się na rzeczy.

Rada obradowała bądź w pełnym składzie, bądź w tzw. kompletach (zespołach) liczących co najmniej 15 osób, ale również z zachowaniem parytetu, czyli równej liczby przedstawicieli pracowników, pracodawców i specjalistów. Skład zespołu proponowała rada, a zatwierdzał minister.

Instrukcja tymczasowa

Gruntowna przebudowa i rozbudowa prawa pracy w latach 1927-1928 wywołała konieczność opracowania szczegółowych wskazówek i wykładni niezbędnych inspektorom pracy. Wytyczne takie zostały opracowane w Głównym Inspektoracie Pracy i wydane w postaci: Instrukcji tymczasowej Ministra Pracy i Opieki Społecznej z dnia 22.XII.1928 r. w sprawie zakresu działania i zasad postępowania organów Inspekcji Pracy.

 Instrukcja m.in. szczegółowo określała kategorie zakładów podlegających inspekcji pracy, ustalała zakres prawny nowo wprowadzonych przepisów, zakres obowiązków obwodowego inspektora pracy, jego stosunek do inspektora okręgowego oraz do podwładnego personelu; wprowadzała obowiązek prowadzenia w obwodach rejestru zakładów przemysłowych, klasyfikowanych wg ustalonych kategorii, ustalała tryb przeprowadzania kontroli zakładów, sporządzania protokołów, nakazów, wezwań i innych decyzji inspektorskich.

W tymże dokumencie została powołana instytucja podinspektorów do spraw kobiet i młodocianych. Jak już była o tym mowa, ochroną pracy kobiet i młodocianych zajmowały się prawie wyłącznie kobiety-inspektorki.

Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 22 marca 1928 r. o sądach pracy

Dekret ten, wg sformułowania zawartego w sprawozdaniu z działalności inspekcji pracy w roku 1928: jest zapoczątkowaniem zupełnie nowych, zwłaszcza w byłym zaborze rosyjskim, zasad wymiaru sprawiedliwości w sprawach pracy.

Na czym te nowe zasady miały polegać?

• wprowadzały one do wymiaru sprawiedliwości, w sprawach cywilnych, przedstawicieli pracowników i pracodawców, czyli ławników – po jednym z każdej strony;
• pozwalały na tzw. szybką ścieżkę, czyli zasady szybkiego rozpoznawania spraw w I instancji i bezapelacyjności spraw cywilnych, w których wartość sporu nie przekraczała 200 ówczesnych złotych;
• termin apelacji skrócony został z 1 miesiąca do dwóch tygodni;
• uproszczono procedurę nadawania wyrokom rygoru natychmiastowego wykonania;
• przeniesiono kompetencje sądów pracy w sprawach cywilnoprawnych na sądy grodzkie (o ile w danym okręgu nie został powołany sąd pracy), a dzięki temu sądy grodzkie mogły rozpoznawać sprawy cywilne o wartości przedmiotu sporu do 5.000 zł.

Sądom pracy przekazane zostały wszystkie sprawy karne o przekroczenia przepisów dotyczących ochrony pracy najemnej, włącznie z odwołaniami od orzeczeń karno-administracyjnych inspektorów pracy.

Trzeba przyznać, że pomysł powołania sądów pracy był strzałem w dziesiątkę – odegrały one bowiem (i odgrywają nadal) bardzo ważną rolę w systemie ochrony pracy. Dzięki przejmowaniu tych spraw przez sądy pracy inspektorzy mogli więcej czasu poświęcić na wizytacje zakładów.

W roku 1928 dobiegło końca scalanie inspekcji pracy w państwie polskim. Proces ten zakończył Sejm Śląski ustawą z 16 kwietnia 1928 r.: w przedmiocie wprowadzenia na obszar Województwa Śląskiego rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 lipca 1927 r. o inspekcji pracy.

Edward Kołodziejczyk,  „Inspekcja pracy w Polsce 1919-1999”

Zobacz też:

Zapraszamy do odwiedzenia: Facebook | LinkedIn | YouTube | Twitter | Google | Magazyn SEKA