Historia PIP

Na przełomie roku 1980 i 1981 władze rozpoczęły przygotowywanie założeń reformy gospodarczej. W Głównym Inspektoracie Pracy podjęto prace nad dostosowaniem inspekcji pracy do nowych warunków. Było to konieczne tym bardziej, że 5 grudnia 1980 r., XVII Plenum CRZZ podjęło uchwałę o zaprzestaniu z ostatnim dniem 1980 r. działalności centralnej i wojewódzkich rad związków zawodowych oraz działalności innych instytucji związkowych, tzn. również Inspekcji Pracy.

W szybkim tempie opracowany więc został projekt nowej ustawy, którego zasadniczym elementem była likwidacja inspekcji związkowej i przekształcenie jej w organ nadzoru państwowego. Ustawa rzeczywiście wprowadzała spójny, jednolity system organizacji i funkcjonowania nowej, niezależnej, Państwowej Inspekcji Pracy. Po raz pierwszy w swojej historii polska inspekcja pracy stała się instytucją niezależną zarówno od władzy wykonawczej, jak i związkowej.

Ustawa uwzględniała, podobnie jak przed wojną, specyfikę niektórych zakładów pracy, stwarzając w art. 11 ust. 2 możliwość oddzielnego uregulowania zasad i trybu wykonywania nadzoru i kontroli w zakładach podległych ministerstwom: obrony narodowej, handlu zagranicznego i gospodarki morskiej, spraw wewnętrznych i sprawiedliwości. Najistotniejszą zmianą, jaką wprowadziła ustawa było powierzenie Państwowej Inspekcji Pracy kontroli i nadzoru nad przestrzeganiem całości prawa pracy, nie zaś tylko technicznych warunków bezpieczeństwa i higieny pracy.

Nowa ustawa, poza tym że zastępowała dekret z 10 listopada 1954 r. o przejęciu inspekcji pracy przez związki zawodowe, spowodowała konieczność wprowadzenia zmian do Kodeksu pracy. W ślad za ustawą Rada Państwa podjęła 19 marca 1981 r. kilka uchwał mających charakter przepisów wykonawczych do ustawy. Uchwała nr 19/81 nadawała statut Państwowej Inspekcji Pracy.

Lata 1981/1982 były burzliwe, czego konsekwencją, paradoksalnie, było zaprzestanie wydawania „Inspektora Pracy” – w 1981 roku ukazał się tylko jeden numer (z podwójną numeracją) zawierający akty prawne o powołaniu Państwowej Inspekcji Pracy i zasadach jej funkcjonowania oraz relację z ogólnokrajowej narady PIP z udziałem przedstawicieli rządu i związków zawodowych.

Zapisem, który nie wytrzymał próby czasu, było podwójne podporządkowanie inspekcji: Państwowa Inspekcja Pracy, zgodnie z art. 2, miała podlegać Radzie Państwa, ale bezpośredni nadzór nad nią powierzono prezesowi Najwyższej Izby Kontroli – instytucji podległej Sejmowi. Te i inne przyczyny powodowały spowolnienie koniecznych przecież zmian w inspekcji.

Stan wojenny

Niestety, wielkie i potrzebne zmiany nie nabrały, jak to nieraz bywało, praktycznego rozmiaru, bo po pierwsze – nie było pieniędzy, kraj trwał w kryzysie, a po drugie – został ogłoszony stan wojenny. Stan wojenny – nowe i nieznane wówczas pojęcie polityczne – oznaczał natychmiastowe (w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r.) i bezwzględne przejęcie władzy w państwie przez armię, połączone z daleko idącymi rygorami społeczno-politycznymi, jak wprowadzenie komisarycznego (wojskowego) zarządu zakładami pracy, wprowadzenie godziny policyjnej, kontroli: korespondencji, rozmów telefonicznych i poruszania się poza miejscem zamieszkania, zawieszenie działalności partii politycznych, związków zawodowych i organizacji społecznych.

Tuż po ogłoszeniu stanu wojennego wrocławski Ośrodek Dokształcania i Doskonalenia Kadr Państwowej Inspekcji Pracy został zarekwirowany na koszary Milicji Obywatelskiej, a personel bezterminowo odesłany do domów. Na szczęście dyrektor Józef Dudziak, który od 1 października 1981 r. kierował ośrodkiem, wynalazł wolny hotel w Oleśnicy (później drugi, podobny, nauczycielski – we Wrocławiu), gdzie można było kontynuować działalność ośrodka (m. in. przeprowadzono dwa 4-miesięczne kursy podinspektorskie). Dopiero po roku użytkowania przez milicję ośrodek został zwrócony inspekcji.

Mimo różnych rygorów stanu wojennego inspekcja pracy nie została w swojej działalności ograniczona i inspektorzy PIP nadal mogli prowadzić kontrole i podejmować decyzje, np. inspektorzy wstrzymali w tym czasie niektóre roboty w kilkunastu kopalniach i zakładach, gdzie występowało zagrożenie wybuchowe oraz wyłączyli z eksploatacji wielki piec w Hucie „Kościuszko”.

Natomiast „Inspektor Pracy” odzyskał wygląd sprzed stanu wojennego dokładnie po roku, kiedy to z datą „czerwiec-sierpień 1982 r.” ukazał się normalny, drukowany numer.

Rada pracownicza zamiast związków zawodowych

Rygory stanu wojennego zostały złagodzone stopniowo w drugiej połowie 1982 r., a 31 grudnia tegoż roku stan wojenny został zawieszony i ostatecznie odwołany pół roku później (22 lipca 1983 r.).

W tej sytuacji sporym zaskoczeniem dla pracowników PIP było wydanie przez głównego inspektora pracy zarządzenia nr 38 z 31 grudnia 1982 r. określającego stanowiska, których zajmowanie w PIP wyłączało prawo zrzeszania się w związkach zawodowych. Zarządzenie uściślało, że chodzi o pracowników wykonujących lub nadzorujących czynności kontrolne, a więc zdecydowaną większość. Było ono „poparte” jedną z ustaw stanu wojennego, podyktowaną obawą władz, aby urzędnicy państwowi nie zakładali związków zawodowych.

Był to szyty grubymi nićmi absurd, wymuszony sytuacją polityczną, dlatego też w oddzielnym piśmie, ale stanowiącym załącznik do zarządzenia, Henryk Kowalski przypomniał, że w urzędach państwowych nie ma przeszkód w tworzeniu… rad pracowniczych, których członkami mogli zostać pracownicy nie zrzeszeni w związkach zawodowych. Skoro więc inspektorzy pracy nie mogli należeć do związków zawodowych, włączali się w działalność Rady Pracowniczej, która zajmowała się sprawami w normalnych czasach leżącymi w gestii organizacji związkowej.

Reorganizacje

W 1984 r. przeprowadzono głęboką analizę i dyskusję na temat poprawienia efektywności działania Państwowej Inspekcji Pracy. Służyła temu m.in. I Krajowa Narada Kadry Państwowej Inspekcji Pracy, która odbyła się w dniach 15-16 października 1984 r. we Wrocławiu. Konsekwencją narady i dyskusji były zmiany w metodyce inspektorskiej ujęte w zarządzeniu nr 6/84 głównego inspektora pracy z 12 listopada 1984 r.

Szef PIP wprowadzał m.in. zasadę, że inspektorzy pracy mają na stałe przydzielone zakłady do nadzoru (w układzie terytorialnym, ale z wyjątkiem zakładów o szczególnej złożoności procesów technologicznych); podkreślał samodzielność podejmowania decyzji przez inspektorów pracy jako pierwszej instancji oraz nakazywał danie inspektorom większej samodzielności w planowaniu kontroli, ich zakresu i form. Natomiast miarą realizacji zadań każdego inspektora pracy miało być odtąd koncentrowanie działalności na problemach podstawowych zagrożeń zawodowych i przestrzeganiu prawa oraz na podejmowaniu środków prawnych prowadzących do konkretnych, rzeczowych efektów poprawy warunków pracy w nadzorowanych zakładach.

Na początku 1985 r. przeprowadzona została kolejna reorganizacja Głównego Inspektoratu Pracy. Jej podstawą było zarządzenie głównego inspektora pracy z 24 stycznia 1985 r., które od nowa szczegółowo określało strukturę organizacyjną i zakresy działania zespołów i biur, których przybyło.

W listopadzie 1985 r. został opublikowany, jako obwieszczenie przewodniczącego Rady Państwa, jednolity tekst ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy, pierwotnie uchwalonej 6 marca 1981 r. Uwzględniał on różnego rodzaju mniejsze i większe zmiany, które zostały wprowadzone przed 4 listopada 1985 r., tj. datą wydania obwieszczenia.

Zmiana kierownika

W styczniu 1987 r. zapadła decyzja o odwołaniu Henryka Kowalskiego ze stanowiska głównego inspektora pracy w związku: z przejściem na zasłużoną emeryturę – jak podano. Po dwudziestu latach kierowania inspekcją jego miejsce zajął Jan Laskowski. Nowy szef opowiedział się za jakościową zmianą pracy inspekcji, za zastąpieniem „rankingu”, czyli oceny ilościowej, elementami oceny jakościowej.

Konsekwencją takiego podejścia była zmiana zasad naboru kandydatów na inspektorów pracy oraz zarządzenie głównego inspektora pracy z 2 listopada 1987 r. w sprawie uwzględniania podczas kontroli zagadnień ochrony pracy w stosowanym w przedsiębiorstwie systemie zarządzania.

 „Solidarność”

Słabł dotychczasowy system polityczny, a coraz silniejsza stawała się opozycja demokratyczna. Nowe związki zawodowe, w tym Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, coraz poważniej interesowały się możliwościami wpływu na warunki pracy. Polem do rywalizacji tych związków z OPZZ stała się społeczna inspekcja pracy, a ściślej – możliwość desygnowania swoich ludzi do pełnienia funkcji związanych z tą działalnością. Świadczy o tym m. in. wymiana korespondencji między Krajową Komisją Wykonawczą NSZZ „Solidarność” a Ogólnopolskim Porozumieniem Związków Zawodowych. Wynika z niej, że w połowie 1989 roku NSZZ „Solidarność” podjął akcję wyborów społecznych inspektorów pracy, co oprotestowało OPZZ.

Wydarzenia polityczne nabierały tempa – do historii przeszły spotkania w Magdalence, stolarze z Henrykowa politurowali już ogromny okrągły stół, przy którym wiosną 1989 r. zostały uzgodnione warunki podzielenia się władzą z opozycją oraz zasady dalszego funkcjonowania państwa. Jakby nie dostrzegając swojego końca, bardzo wyraźnego już, „partia dalej obradowała, m. in. nad zagadnieniami bezpieczeństwa pracy. Specjalna Komisja Robotnicza KC PZPR wyjechała na dwa dni do Bydgoszczy, mimo że gospodarka była w ruinie, aby tam debatować o bezpieczeństwie pracy.

Jubileusz – 70-lecia działalności

W zmieniających się warunkach polska inspekcja pracy obchodziła swój kolejny jubileusz – 70-lecia działalności. Wybito z tej okazji okolicznościowy medal, odbyło się kilka imprez, m.in. wiceprzewodniczący Rady Państwa Kazimierz Barcikowski zaprosił do Belwederu 12 stycznia 1989 r. ponad 20-osobową grupę inspektorów pracy – w tym byłego głównego inspektora pracy Henryka Kowalskiego i jego zastępcę Stefana Jakiela oraz reprezentantów wszystkich szczebli PIP;

Rok jubileuszu 70-lecia polskiej inspekcji obfitował również w uroczystości i spotkania w okręgach, podczas których wielu pracowników otrzymywało odznaczenia państwowe, regionalne i branżowe. Również sama Państwowa Inspekcja Pracy została uhonorowana orderem Sztandaru Pracy II klasy.

Lata dziewięćdziesiąte

Konsekwencją liberalizacji gospodarki zaproponowanej przez wicepremiera Leszka Balcerowicza było uwolnienie cen oraz wymiany towarów i kapitału, radykalne zmniejszenie subwencjonowania nierentownych gałęzi produkcji, redukcja zatrudnienia i w konsekwencji wzrost bezrobocia, walka z inflacją m. in. poprzez blokadę wynagrodzeń w sektorze państwowym, a także powstawanie tysięcy małych, prywatnych przedsiębiorstw.

I gdy np. w grudniu 1988 r. Państwowa Inspekcja Pracy miała w swoim rejestrze 92.000 zakładów, to w grudniu 1990 r. liczba ta wzrosła do 577.000, co oznacza 627-procentowy wzrost. Ogromna większość tych przedsiębiorstw – prawie 80 proc. to małe (do 10 pracowników), prywatne firmy, które powstawały spontanicznie, nie zaś w wyniku prywatyzacji dużych zakładów państwowych. Nie dysponowały one dostatecznymi kapitałami, stąd pogoń za „dorobieniem się” za wszelką cenę, nieznajomość obowiązków nakładanych przez prawo pracy, brak umiejętności i doświadczenia w kierowaniu ludźmi, co w sumie prowadziło do konfliktów zarówno z pracownikami, jak i inspekcją pracy.

Nowi przedsiębiorcy prawdopodobnie w większości byli dobrymi biznesmenami, lecz kiepskimi pracodawcami. Taka sytuacja powodowała „lawinę” skarg pracowniczych i próśb o porady prawne, kierowanych do placówek inspekcji pracy.

Dobiegło końca 50-letnie budowanie ustroju realnego socjalizmu, który stawał się coraz bardziej nierealny. W czerwcu 1989 r. odbyły się wybory parlamentarne – powstał Sejm, tzw. kontraktowy, utworzono nowy rząd, powołano nową Radę Ochrony Pracy. W ogóle “szło nowe”.

Źródło: Edward Kołodziejczyk,  „Inspekcja pracy w Polsce 1919-1999”

---

Zobacz też:


Zapraszamy do odwiedzenia: Facebook | LinkedIn | YouTube | Twitter | Google | Magazyn SEKA