Historia PIP: czas okupacji

1 września 1939 r. o świcie armia niemiecka wyłamała szlabany graniczne zagradzające drogę do Polski, a już 17 września 1939 r. Prezydent Rzeczypospolitej Ignacy Mościcki, naczelny wódz marszałek Edward Rydz-Śmigły i premier Felicjan Sławoj-Składkowski wraz z rządem, opuścili kraj, przekraczając granicę z Rumunią. Zostali internowani.

Główny Inspektor Pracy Marian Klott nie opuścił Warszawy – został z rodziną w stolicy, w nieistniejącym już domu przy ul. Kopernika. Uczestniczył w przygotowaniach do obrony Warszawy. Podczas oblężenia stolicy i jakiś czas po kapitulacji kierował sekcją odzieżową w Stołecznym Komitecie Samopomocy Społecznej, którego był współzałożycielem i członkiem Zarządu. Współpracował z prezydentem Warszawy Stefanem Starzyńskim, zajmując się m.in. organizowaniem kuchni publicznych i rozdawnictwa odzieży dla mieszkańców miasta. Po kapitulacji Warszawy, z nakazu władz niemieckich, od 1 listopada 1939 r. Marian Klott zajmował się organizacją ubezpieczeń społecznych, inspekcji pracy oraz pomocy społecznej. Po roku, w październiku 1940 roku udało mu się bez przykrych następstw rozstać z okupacyjnym ministerstwem pracy, w ramach którego nadal funkcjonowała inspekcja pracy włączona do Arbeitsamtu – okupacyjnego urzędu pracy. Najpierw działał aktywnie w Radzie Głównej Opiekuńczej (żona pracowała w Polskim Czerwonym Krzyżu), następnie objął dział składek, bezpieczeństwa pracy i chorób zawodowych w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych, w którym pracował do wybuchu Powstania Warszawskiego. Po upadku powstania udało mu się przedostać do rodziny na wieś, gdzie doczekał kapitulacji Niemiec.

Pod okupacją: Generalne Gubernatorstwo

W wyniku rozbioru Rzeczypospolitej przez Niemcy i Związek Radziecki, pod okupacją radziecką znalazło się 201 tys. km² (51% terytorium Polski przedwojennej) z 13,2 mln ludności (37%). Do Rzeszy został włączony obszar 92490 km² (24%) z 10,6 mln ludności (30%). Z pozostałych terenów Polski Niemcy utworzyli Generalne Gubernatorstwo (GG) o obszarze 95463 km² (25%) z 11,5 mln mieszkańców (32,5%). Tereny przyłączone do Rzeszy objęte zostały niemieckim systemem prawnym, administracyjnym, pieniężnym i skarbowym.

Niemcy traktowali Generalne Gubernatorstwo jako swego rodzaju rezerwat dla Polaków. Średnie i duże zakłady przemysłowe oraz majątki ziemskie funkcjonowały dalej, ale pod kontrolą niemiecką. Państwowe banki, koleje itp. zostały przejęte przez okupanta. Małe przedsiębiorstwa należące do Żydów zostały również odebrane właścicielom. Z przedwojennych polskich regulacji prawnych utrzymano jedynie Kodeks karny i Kodeks cywilny, wprowadzając dodatkowo niemieckie przepisy okupacyjne.

Na terenach, które znalazły się pod okupacją radziecką znacjonalizowano zakłady, banki, kolej, a nawet ziemię.

W Generalnym Gubernatorstwie Niemcy utworzyli organy administracji okupacyjnej, a w jej ramach wydziały pracy, zawierające w swojej strukturze sekcje (referaty) ogólnej polityki socjalnej, polityki płac, gospodarki, prawa i ochrony pracy oraz dozoru nad przemysłem. Wydziały pracy zajmowały się także zadaniami związanymi z obowiązkiem pracy i jej zapewnieniem oraz pomocą dla bezrobotnych. W instytucjach GG zatrudniających Polaków wprowadzono urzędowy podział pracowników na nadzór (niemiecki) i “siły tubylcze”.

Generalny gubernator Hans Frank zastrzegł, że Polakom zatrudnionym w urzędach w żadnym przypadku nie wolno pełnić poważniejszych funkcji kierowniczych. Frank wydał 31 października 1939 r. rozporządzenie o unormowaniu warunków pracy oraz o ochronie pracy w GG. Rozporządzenie to m.in. określało, które przepisy z zakresu nadzoru nad warunkami pracy oraz bezpieczeństwa i higieny pracy, wydane w Polsce przed 1939 rokiem, nadal obowiązują. W rozporządzeniu wymieniono następujące akty prawne:

• rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 14 lipca 1927 r. o inspekcji pracy;
• rozporządzenia MPiOS: z 20 lutego 1928 r. w sprawie podziału terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej na okręgi i obwody inspekcji pracy; z 24 lutego 1928 r. o udziale inspektorów pracy w czynnościach, dotyczących pozwoleń na otwarcie lub przebudowę zakładów przemysłowych; z 24 lutego 1928 r. o stosunku wzajemnym organów inspekcji pracy i władz górniczych; z 6 października 1928 r. o postępowaniu lekarzy inspekcyjnych i o ich stosunku do innych organów Inspekcji Pracy;
• rozporządzenie RM z 2 kwietnia 1928 r. o komisjach specjalnych powołanych do rozstrzygania skarg na nakazy inspektorów pracy;
• rozporządzenie MSW z 22 marca 1928 r. o współpracy Policji Państwowej i władz samorządowych z Inspekcją Pracy;
• rozporządzenia Prezydenta RP z 16 marca 1928 r. o bezpieczeństwie i higienie pracy oraz z 22 sierpnia 1927 r. o zapobieganiu chorobom zawodowym i ich zwalczaniu.

Do rozporządzenia H. Franka wydano osiem rozporządzeń wykonawczych, które m.in. określały charakter pracy robotników i pracowników umysłowych, regulowały sprawy urlopów, umów zbiorowych i niezdolności do pracy oraz czas funkcjonowania urzędów pracy. 23 lutego 1940 r. Frank wydał rozporządzenie o nadzorze przemysłowym w GG, które przekazywało urzędom pracy zadania i uprawnienia, jakie w Polsce mieli obwodowi inspektorzy pracy.

Wydział pracy przy urzędzie szefa okręgu administracji okupacyjnej otrzymał zadania i uprawnienia okręgowego inspektora pracy oraz uprawnienia komisji specjalnej do rozpatrywania odwołań od nakazów inspektorskich. Natomiast Wydział Pracy przy Urzędzie Generalnego Gubernatora przejął uprawnienia przedwojennego, polskiego Ministra Pracy i Opieki Społecznej oraz komisji specjalnej, funkcjonującej przy ministerstwie przed wojną. Z kolei Naczelny Urząd Nadzoru Przemysłowego przy Wydziale Pracy w Urzędzie GG przejął uprawnienia Głównego Inspektoratu Pracy. W § 4 rozporządzenia zobowiązywano władze policyjne do udzielania wszelkiej pomocy urzędowej nadzorowi przemysłowemu.

W 1942 roku Niemcy rozpoczęli akcję masowego wywozu Polaków z GG na roboty do Rzeszy – 13 marca 1943 r. obchodzono uroczystość dostarczenia do Rzeszy milionowego robotnika. Ogółem wywieziono z GG do Rzeszy 1,6 mln osób. Wywożono nawet dzieci przed ukończeniem 14 lat, skracając im naukę w szkołach. Niemcy wprowadzili 10-godzinny dzień pracy w fabrykach i służbie publicznej.

– Sprawy bhp w fabrykach były zaniedbane – pisze Edward Zając. – Nadzór nad pracą należał w zasadzie do kompetencji inspekcji pracy, bardzo ograniczonej w uprawnieniach przez odebranie jej prawa interwencji m.in. w sprawach płac i czasu pracy, nakładania sankcji karnych. Nadzór nad bhp sprowadzał się do stwierdzania braków oraz wydawania zaleceń bez możliwości egzekwowania ich przy pomocy sankcji. Pracodawca, który był np. surowo karany przez urząd pracy za każdą podwyżkę płac, nie był nigdy karany za brak zabezpieczeń zapewniających robotnikom bezpieczne warunki pracy.

Pod okupacją: Rzesza

Inaczej wyglądała sytuacja na ziemiach polskich wcielonych do Rzeszy. Przedsiębiorstwa niemieckie zatrudniające polskich robotników dbały o dobrą organizację pracy, a w tym o bezpieczeństwo pracowników, gdyż wypadki powodowały zakłócenie w produkcji oraz koszty leczenia poszkodowanych. W zakładach, gdzie liczniej byli zatrudnieni polscy robotnicy przymusowi, były nawet wywieszane instrukcje bezpiecznej pracy drukowane w języku polskim.

Od 1943 roku Niemcy mobilizowali pod broń kolejne roczniki, w ich miejsce sprowadzano siłę roboczą z podbitych krajów, zwłaszcza z Polski, gdzie łapanki uliczne szybko stały się głównym źródłem jej pozyskiwania. Jeśli schwytany Polak nie mógł wylegitymować się zaświadczeniem o stałym zatrudnieniu w zakładzie ważnym dla gospodarki niemieckiej, był wywożony do Rzeszy.

Wiele obozów koncentracyjnych miało swoje podobozy robocze przy większych zakładach przemysłu zbrojeniowego, np. więźniowie Oświęcimia pracowali m. in. przy budowie zakładów syntetycznej benzyny i kauczuku. Działania wojny obronnej w Wielkopolsce, na Pomorzu i Górnym Śląsku, nie spowodowały zniszczenia przemysłu i niemal natychmiast po wkroczeniu Niemcy przestawili go na potrzeby wojenne; bardziej zniszczony był przemysł w Warszawie i okolicy. Największe natomiast zniszczenia nastąpiły w 1944 r., kiedy to Niemcy pod naporem Rosjan zaczęli wycofywać się na zachód, ewakuując wyposażenie zakładów przemysłowych oraz niszcząc to, co pozostało. Wtedy to znacznie został zniszczony przemysł COP i Zagłębia Dąbrowskiego. Niemcy zatopili kopalnie rud żelaza i wysadzili w powietrze szyby naftowe.

W roku 1947 Marian Klott stwierdził w swoim życiorysie, iż przypisuje sobie za zasługę, że w okresie okupacji zarówno ubezpieczenia społeczne, jak i Inspekcja Pracy, nie ucierpiały zbyt silnie: ani co do składu personalnego, ani też w zakresie prawnym. To prawda, lecz trzeba pamiętać, iż działalność zarówno Inspekcji Pracy, jak i ZUS w sferze ochrony pracy została przez Niemców ograniczona – większość bowiem zakładów przejętych przez okupanta pracowała na potrzeby wojska i do tych zakładów nie mieli dostępu ani inspektorzy ZUS, ani inspektorzy pracy. Po utworzeniu Generalnego Gubernatorstwa i objęciu ZUS niemieckim zarządem komisarycznym w Sekcji Bezpieczeństwa Pracy pozostawiono tylko 7 inspektorów, którym przydzielono określony teren do kontroli. W ten sposób zasadę branżowości inspektorów ZUS zastąpiono zasadą terytorialności. Wybuch Powstania Warszawskiego przerwał całkowicie i tę okrojoną działalność ZUS.

Źródło: Edward Kołodziejczyk,  „Inspekcja pracy w Polsce 1919-1999”

Zobacz też:

Zapraszamy do odwiedzenia: Facebook | LinkedIn | YouTube | Twitter | Google | Magazyn SEKA